Zawichost

Średniowieczny konkurent Sandomierza, miejsce, w którym niegdyś przecinały się dalekosiężne szlaki handlowe jest dzisiaj spokojną, cichą mieściną. Pozostałością po dawnej świetności są między innymi cztery świątynie, trzy z nich stoją w niedużej odległości od siebie. Relikty dwóch odkryto dopiero w latach 90-tych ubiegłego stulecia.

Najmłodszym z interesujących nas obiektów jest kościół klasztorny (franciszkański) pw. św. Jana Chrzciciela, który ufundował w połowie XIII wieku Bolesław Wstydliwy. Niestety drzwi były zamknięte, więc nie mogliśmy wejść do środka. Jest to jednonawowy kościół typu salowego z wydłużonym, trójprzęsłowym, sklepionym prezbiterium.

Niecały kilometr od miasteczka znajduje się inny kościół, pod archaicznym wezwaniem św. Trójcy. Pierwsze badania przeprowadzono tu w 1971 roku i w ich rezultacie odsłonięto romańskie mury świątyni. Według najnowszych interpretacji kościół został wzniesiony w ostatniej ćwierci XII wieku. Wyeksponowane spod tynku piaskowcowe ciosy to najpewniej najstarsze partie.

Najbardziej zagadkową budowlą - z racji szczątkowego zachowania - pozostaje tetrakonchos pod hipotetycznym wezwaniem św. Maurycego. Usytuowany był na skarpie wiślanej, której część osunęła się w ciągu wieków. Zachowała się partia zachodnia i na podstawie badań tego fragmentu rekonstruuje się wygląd świątyni, różniący się rozwiązaniami konstrukcyjnymi (obecność empory itd.), które proponują badacze zajmujący się tym zagadnieniem. Najnowsze wyniki badań określają czas powstania kościoła na 1150 rok - koniec XII wieku. Sama świątynia ma rzadko spotykaną w Polsce formę budowli centralnej czteroapsydowej, podobna znajduje się na Wawelu. Jeśli chodzi o pochodzenie budowniczych, część badaczy skłania się ku warsztatowi węgierskiemu, a także zachodnioeuropejskiemu, wskazują ponadto na osobę księcia-krzyżowca Henryka Sandomierskiego i na warsztat bliskowschodni oraz kontynuację tradycji antycznych. Ustalenie jednoznacznych związków formalno-stylowych okazało się niemożliwe.

Rzut odkrytego fragmentu świątyni z uproszczoną rekonstrukcją bryły budynku.

Źródło grafiki: Świechowski Z., Sztuka polska. Romanizm, Warszawa 2006.

Kolejny kościół, pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, kryje w podziemiach relikty jednonawowej świątyni z transeptem. Natrafiono na nie w 1992 roku podczas prac remontowych. Wydatowane zostały na koniec XI wieku.

Plan świątyni z czasów Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana. W bezpośrednim sąsiedztwie znajdował się wspomniany wyżej tetrakonchos.

Źródło grafiki: Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009.

Aby móc obejrzeć relikty, należy zgłosić się na plebanię. Schodząc do podziemi można zobaczyć między innymi pozostałości apsydy prezbiterium,

apsydy północnego ramienia transeptu,

oraz relikty filara skrzyżowania nawy i transeptu.

Jak widać, Zawichost ma się czym poszczycić. W naszych planach było także odwiedzenie grodziska, jednak ostatecznie nie udało się nam go odnaleźć.

Literatura:

Rodzińska-Chorąży T., Wyczółkowski D., Kilka uwag na temat tetrakonchosu w Zawichoście, [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, Gniezno 2009, s. 367-38.